مالیات بر ارزش افزوده؛ ویژگی‌ها و مزایا

مالیات بر ارزش افزوده به عنوان یکی از مترقی‌ترین نظام‌های مالیاتی جهان، هم اکنون به رایج‌ترین نظام مالیاتی جهان بدل گشته که اجرای آن، شفاف سازی در مبادلات اقتصادی، کاهش فرارهای مالیاتی، جلوگیری از قاچاق کالا، تشویق سرمایه گذاری، تولید و صادرات و بر قراری عدالت مالیاتی را برای نظام‌های اقتصادی به ارمغان آورده و از زمان اجرای آن در کشور بیش از یک و نیم سال می‌گذرد. 

نظر به اهمیت اجرای قانون مالیات بر ارزش افزوده در کشور و اثرات آن، به شکلی اجمالی مروری بر روند تصویب، اجرا، ویژگی‌ها و مزایای آن خواهیم داشت: 
  
لایحه‌ی مالیات بر ارزش افزوده برای اولین بار در سال 1366 به مجلس شورای اسلامی تقدیم شد. اما با وجود تصویب بخشی از آن در مجلس، به دلیل مقارن شدن پی‌گیری این قانون با سیاست‌های تعدیل اقتصادی و تثبیت قیمت‌ها و نیز، شرایط خاص اقتصادی ناشی از جنگ تحمیلی، از سوی دولت وقت پس گرفته شد. 

قانون مالیات بر ارزش افزوده برای دومین بار در سال 1370، از سوی دپارتمان امور مالی صندوق بین‌المللی پول، از عوامل اصلی افزایش کارایی نظام مالیاتی به ایران پیشنهاد داده شد و پس از بررسی و مطالعات مختلف در وزارت امور اقتصادی و دارایی، برنامه‌ی استقرار نظام مالیاتی جدید در دستور کار دولت قرار گرفت و در این لایحه، پس از طی سیر طولانی خود در اواخر شهریور ماه 1381، به تصویب هیات وزیران رسید و در مهر ماه همان سال به مجلس شورای اسلامی ارائه شد. 

یکی از موضوع‌هایی که در این دوره بحث‌های فراوانی را بین مسولان از جمله اعضای کمیسیون اقتصادی مجلس، کارشناسان اقتصادی، سازمان امور مالیاتی، اتحادیه‌ها و ... ایجاد کرده بود، نرخ مالیات بر ارزش افزوده بود که در بررسی های فراوان، ابتدا این نرخ به 7 درصد کاهش یافت. اما با نگرانی‌های موجود در جامعه، این نرخ به 5/ 1 درصد رسید و در نشست علنی مجلس نیز نرخ مذکور از سوی نمایندگان تصویف شد و سرانجام این قانون، در 17 اردیبهشت ماه سال جاری به تصویب کمیسیون اقتصادی مجلس رسید و مقرر شد این لایحه به صورت آزمایشی به مدت 5 سال در کشور اجرا شود. 

هم چنین این مصوبه در خرداد ماه سال 87 به تایید شورای نگهبان رسید و از سوی رییس جمهور برای اجرا به وزارت امور اقتصاد و تمور دارایی ابلاغ شد. 

معرفی مالیات بر ارزش افزوده تامین هزینه‌های عمومی کشورها هم چون تامین امنیت، بهداشت و درمان، آموزش و ... نیازمند مناسب و مستمر برای دولت‌ها است و امروزه مالیات، مهم‌ترین منبع درآمد دولت‌ها برای تامین این هزینه‌ها در جهان به شمار می‌رود. این منبع در کشورهای پیشرفته و توسعه یافته، بیشتر درآمدهای دولت‌ها را تشکیل می‌دهد. 

مالیات بر ارزش افزوده از انواع مالیات‌های غیر مستقیم محسوب می‌شود که بر مصرف وضع می‌شود. این نوع مالیات، نوعی مالیات چند مرحله‌ای است که در مراحل مختلف زنجیره‌ی واردات، تولید و توزیع از هر فعال اقتصادی زنجیره به فعال اقتصادی بعدی انتقال می‌یابد تا در نهایت به مصرف کننده‌ی نهایی منتقل و از سوی وی پرداخت می‌شود، بنابراین پرداخت‌ کنندگان واقعی این مالیات، مصرف کنندگان کالاها و خدمات هستند و عناصر حاضر در زنجیره تنها عامل انتقال این مالیات به مصرف کننده نهایی خواهد بود که وجهی را به عنوان مالیات بر ارزش افزوده از محل درآمدهای خود نمی‌پردازند. 


مزایای اصلی 
موارد زیر، از جمله اساسی‌ترین محاسنی هستند که می‌توان برای نظام مالیات بر ارزش افزوده بر شمرد: 
-شفاف سازی مبادلات اقتصادی به دلیل ردیابی معاملات در زنجیره‌های واردات، تولید و صادرات 
-اخذ مالیات بیشتر از مصرف کنندگان کالاها و خدمات لوکس و غیر ضروری 
-افزایش مستقیم و غیر مستقیم میزان درآمدهای مالیاتی از کل درآمدهای جاری دولت 
-جلوگیری از اخذ مالیات مضاعف از محصول نهایی 

کالاهای مشمول مالیات بر ارزش افزوده 
عرضه و فروش تمامی کالاها و ارائه‌ی خدمات به جز کالاها و خدمات معاف و نیز، واردات و صادرات آن‌ها، مشمول این نظام مالیاتی است. منظور از عرضه‌ی کالا، انتقال آن از طریق هر نوع مبادله و منظور از ارائه‌ی خدمات، انجام خدمات برای دیگران در قبال دریافت دستمزد خواهد بود، بنابراین به جز کالاها و خدمات معاف که به طور عمده کالاها و خدمات اساسی سبد مصرفی خانوار به ویژه خانوارهای کم درآمد هستند، سایر کالاها و خدمات مصرفی مشمول اخذ مالیات بر ارزش افزوده می‌شوند. 

دامنه بخشودگی‌ها در قانون مالیات بر ارزش افزوده، برخی از کالاها و خدمات از شمول این نظام مالیاتی خارج هستند. این امر، بدان معناست که عرضه‌ی این دسته از کالاها و خدمات، مشمول اعمال مقررات این قانون نخواهد بود. 

معافیت‌های این نظام مالیاتی بیشتر اقلام سبد کالای مصرفی خانوارهای کم درآمد را شامل می‌شود که عبارتند از: 
-محصولات و نهاده‌های کشاورزی 
-انواع دام و طیور زنده، آبزیان، زنبور عسل و کرم ابریشم 
-اقلام عمده و ضروری سبد مصرفی خانوار مثل قند، شکر، برنج، حبوبات، شیر، پنیر، روغن نباتی و شیر خشک مخصوص تغذیه کودکان 
-انواع دارو و خدمات بهداشتی - درمانی 
-خدمات توان بخشی و حمایتی 
-خدمات پژوهشی و آموزشی 
-خدمات بانکی 
-خدمات حمل و نقل عمومی مسافری درون و برون شهری جاده‌ای، ریلی، هوایی و دریایی 
-اقلام فرهنگی مانند کتاب، مطبوعات، دفاتر تحریر و انواع کاغذ چاپ، تحریر و مطبوعات 
-خرید، فروش و اجاره‌ی اموال غیر منقول (زمین و ساختمان) 
فرش دستباف 

مشوقی برای صادرات 
در نظام مالیات بر ارزش افزوده، کالاها و خدمات صادراتی مشمول نرخ صفر می‌شوند. اعمال این نرخ بدان معناست که کالاها و خدمات صادراتی نه فقط در زمان صادرات مشمول مالیات نمی‌شوند، بلکه تمامی مالیات بر ارزش افزوده‌های پرداختی برای خرید کالاها و خدمات مصرفی که در تولید و عرضه‌ی محصولات صادراتی پرداخت شده نیز، از سوی سازمان امور مالیاتی به مودی بازگردانده می‌شود. 

جایگزینی تجمیع عوارض 
در گذشته نظام مالیات بر مصرف در چارچوب قانون موسوم به تجمیع عوارض اجرا می‌شد که بر اثر آن، اکثر کالاها مشمول مالیات و عوارض در مجموع به نرخ 3 درصد قیمت بودند، بنابراین اجرای نظام مالیات بر ارزش افزوده به علت جایگزینی آن با قانون تجمیع عوارض، افزایشی را در سطح قیمت کالاها و خدمات سبب نمی‌شود. 

از سوی دیگر، در قانون مالیات بر ارزش افزوده نرخ این مالیات 5/ 1 درصد پیش‌بینی شده است که با احتساب 5/ 1 درصد عوارض شهرداری‌ها، درمجموع به 3 درصد مالیات و عوارض می‌رسد. این نرخ در مرحله اول، کمترین نرخ در مقایسه با 140 کشور مجری این مالیات محسوب شده و در مرحله دوم، با توجه به جایگزینی نرخ مشابه قبلی مالیات و عوارض در قانون موسوم به تجمیع عوارض، موجب افزایش قیمت‌ها نمی‌شود. 

ثبت نامی متفاوت ثبت نام مرحله‌ای در نظام مالیات بر ارزش افزوده بدان معناست که در ابتدای پیاده سازی این نظام مالیاتی، سازمان امور مالیاتی کشور به صورت مرحله‌ای اقدام به ثبت نام فعالان اقتصادی در این نظام مالیاتی می‌کند. 

تمامی واردکنندگان، صادر کنندگان و فعالان اقتصادی با فروش بالاتر از 3 میلیارد ریال در سال، مشمول اولین مرحله‌ی ثبت نام در نظام مالیات بر ارزش افزوده می‌شوند. 

مصرف کنندگان و خرید کالاها و خدمات مصرف کنندگان کالاها و خدمات در صورتی که از فروشگاه‌های ثبت نام شده در نظام مالیات بر ارزش افزوده، اقدام به خرید کالاها کنندف باید قیمت کالاهای خریداری شده به علاوه مالیات بر ارزش افزوده‌ی آن‌ها را در قبال دریافت صورت حساب، بپردازند. 

در غیر این صورت، در زمان خرید از سایر فروشگاه‌ها، مالیاتی به عنوان مالیات بر ارزش افزوده به صورت جداگانه اخذ نمی‌شود و تنها بهای کالا در قبال دریافت صورت حساب اخذ می‌شود. 

تکالیف فعالان اقتصادی 
اشخاص حقیقی و حقوقی اعم از تولیدکنندگان، توزیع کنندگان و عرضه کنندگان و خدمات مشمول که با توجه به اعلام سازمان امور مالیاتی کشور اقدام به ثبت نام در نظام مالیات بر ارزش افزوده می‌کنند و نیز، وارد و صادر کنندگان کالاها و خدمات، در زمان خرید یا واردات کالاها و خدمات، علاوه بر بهای کالا و خدمات خریداری شده، مالیات بر ارزش افزوده‌ی متعلق را نیز پرداخت می‌کنند، ولی از آن جا که این نظام مالیاتی، یک نظام مالیاتی به منظور اخذ مالیات از فعالان اقتصادی نیست،‌این مالیات‌های پرداختی، طلب فعالان اقتصادی از سازمان امور مالیاتی محسوب می‌شود. 

ویژگی‌های اصلی 
این قانون از ویژگی‌های بی‌شماری برخوردار است که در ادامه به آنها اشاره می‌شود: 
واردات، عرضه و صادرات کالاها و خدمات، مشمول مقررات این قانون است و در زمان اجرای هر معامله مقررات این قانون باید اعمال شود. 
نظام مالیات بر ارزش افزوده، تمامی کالاها و خدمات، مگر کالاهای معاف را شامل می‌شود. 

نرخ صفر درصد درمورد صادرات اعمال می‌شود (عدم اخذ مالیات و استرداد مالیات‌های پرداخت شده قبلی). 

نرخ عمومی شامل 5/ 1 درصد مالیات و 5 /1 درصد عوارض شهرداری‌ها است که در مجموع به 3 درصد بالغ می‌شود. 

معافیت‌های گسترده‌ی ویژه کالا و خدماتی که به طور عمده مورد استفاده‌ی دهک‌های پایین درآمدی جامعه هستند، در نظر گرفته شده است. 

برای انواع سوخت و دخانیات، نرخ‌های خاص و بالاتر در نظر گرفته شده است. 

ماخذ اخذ این مالیات از کالاهای وارداتی ارزش گمرکی به علاوه حقوق ورودی است. 

دوره‌های مالیاتی، 3 ماهه در نظر گرفته شده است (دوره‌های مالیاتی یکی، دو ماهه نیز در آینده برای گروه‌های خاص مودیان امکان‌پذیر خواهد بود). 

مالیات بر ارزش افزوده پرداختی مودیان در زمان خرید به عنوان اعتبار مالیاتی و طلب ایشان محسوب و از مالیات بر ارزش افزوده دریافتی ایشان در زمان فروش کسر می‌شود. 

جرایم برای عدم انجام تکالیف قانونی مقرر در مورد ثبت نام، تسلیم اظهار نامه و پرداخت مالیات در نظر گرفته شده است. 

بر اساس ضوابط این قانون، ثبت نام مودیان، به صورت مرحله‌ای و براساس اعلام سازمان امور مالیاتی کشور صورت می‌پذیرد. 

اجرای نظام مالیات بر ارزش افزوده از ابتدای مهر ماه 1387 تعیین شده است. 

منبع: