مالیات های مستقیم

مالیات هاى مستقیم، مالیات هایى است که پرداخت آن متوجه کسى است که قرار مالیات بر او آمده و مؤدّى، راهى براى تحمیل آن به غیر خود ندارد. این مالیات، به طور مستقیم بر درآمد و ثروت اشخاص (اعم از حقیقى یا حقوقى) تعیین شده و انواع عوارض را هم در برمى گیرد.1
پس مالیات هاى مستقیم، در بردارنده مالیات بردرآمد، دارایى و شرکت ها مى باشد و هرکدام نیز انواع مختلفى از مالیات ها را شامل مى شوند. نماى کلى مالیات هاى مستقیم به این شرح است:
انواع مالیات هاى مستقیم:2
الف) مالیات بر شرکت ها:
1. مالیات بر شرکت هاى دولتى؛
2. مالیات بر شرکت هاى غیر دولتى؛
3. مالیات بر مراکز و تهیه و توزیع کالا.
ب) مالیات بر درآمد:  
1. مالیات بر درآمد املاک؛
2. مالیات بر درآمد کشاورزى؛
3. مالیات بردرآمد حقوق؛
4. مالیات بردرآمد مشاغل؛
5. مالیات بردرآمد اشخاص حقوقى؛
6. مالیات بردرآمد اتفاقى؛
7. مالیات بر جمع درآمد ناشى از منابع مختلف.
ج) مالیات بر دارایى (ثروت):
1. مالیات بر سالانه املاک؛
2. مالیات بر مستغلات مسکونى خالى؛
3. مالیات بر اراضى بایر؛
4. مالیات بر ارث؛
5. مالیات حق تمبر، چک، سفته و برات.
یک ـ مالیات بر شرکت ها
در نظام مالیاتى کشور، مالیات بر شرکت ها، به استناد مواد فصل پنجم از باب سوم قانون مالیات هاى مستقیم وصول مى گردد. به طور خلاصه، شیوه حساب رسى مالیات بر شرکت ها، بر پایه ماده 105 قانون مالیات هاى مستقیم به این صورت است: پس از کسر ده در صد از درآمد مشمول مالیات به عنوان مالیات شرکت، بقیه درآمد مشمول مالیات، در مورد با سهام «بى نام» به طور کلى با نرخ ماده 131 قانونى مالیات هاى مستقیم و در خصوص سهام «با نام» با شرکت هاى تعاونى و تضامن، به نسبت سهم هر یک از شریکان با سهام داران به نرخ ماده 131 مشمول مالیات است.3
قانون مالیات ها، درباره مالیات بر شرکت ها، تمایزى میان شرکت هاى خصوصى و دولتى قائل نشده است، بلکه چه بسا مالیات تعلق یافته به میزان درآمد، در شرکت هاى دولتى بیش از شرکت هاى خصوصى (تعاونى، تضامنى و سهامى) است. در نظام مالیاتى ایران، مالیات بر شرکت ها، بیش ترین سهم را در ترکیب درآمدهاى مالیاتى دولت، به ویژه مالیات هاى مستقیم داراست. به گونه اى که، در طول سال هاى 1360 تا 1376، این مالیات به طور متوسط 350 درصد از کل درآمد مالیاتى را تشکیل داده است. البته در قانون مالیات هاى مستقیم سال 1381، مالیات بر شرکت ها، جزء مالیات بردرآمد اشخاص حقوقى قرار گرفت.
دو ـ مالیات بر درآمد
مالیات بر درآمد، شامل هفت فصل در قانون مالیات هاى مستقیم تصویب شده در 27/11/1380 است:
الف) مالیات بر درآمد املاک: با تصریح ماده 52 و 53 قانون مالیات هاى مستقیم «درآمد شخص حقیقى یا حقوقى ناشى از واگذارى حقوق خود نسبت به املاک واقع در ایران، پس از کسر معافیت هاى مقرر در این قانون، مشمول مالیات بردرآمد املاک مى باشد».
ب) مالیات بر درآمد کشاورزى: برپایه ماده 81 قانون مالیات هاى مستقیم «درآمد حاصل از کلیه فعالیت هاى کشاورزى، دام پرورى، دامدارى، پرورش ماهى، زنبور عسل، طیور و صیادى، ماهى گیرى، نوغان دارى، احیاى مراتع و جنگل ها، باغات، اشجار از هر قبیل و نخلیات از پرداخت مالیات معاف مى باشد».4
ج) مالیات بر درآمد حقوقى: براساس ماده 82 و 83 قانون مالیات هاى مستقیم «درآمدى که شخص حقیقى در خدمت شخص دیگر (اعم از حقیقى یا حقوقى) در قبال تسلیم نیروى کار خود بابت اشتغال در ایران، بر حسب مدت یا کار انجام یافته، به طور نقد یا غیر نقد تحصیل مى کند، مشمول مالیات بردرآمد حقوق است. هم چنین درآمد مشمول مالیات حقوق عبارت است از حقوق (مقررى، مزد یا حقوق اصلى) و مزایاى مربوط به شغل (اعم از مستمر یا غیر مستمرى) پیش از وضع کسور و پس از کسر معافیت هاى مقرر در این قانون مى باشد».5
د) مالیات بردرآمد مشاغل: براساس ماده 93 قانون مالیات هاى مستقیم «درآمدى که شخص حقیقى از طریق اشتغال به شغل یا عناوین دیگر غیر از موارد مذکور در سایر فصل هاى این قانون در ایران تحصیل کند، پس از کسر معافیت هاى مقرر در این قانون، مشمول مالیات بردرآمد مشاغل مى باشد».6
ه ) مالیات بر درآمد اشخاص حقوقى: بنابر ماده 105 قانون مالیات هاى مستقیم «جمع درآمد شرکت ها و درآمد ناشى از فعالیت هاى انتفاعى، سایر اشخاص حقوقى که از منابع مختلف در ایران یا خارج از ایران تحصیل مى شود، پس از وضع زیان هاى حاصل از منابع غیر معاف و کسر معافیت هاى مقرر، به استثناى مواردى که طبق مقررات این قانون داراى نرخ جداگانه اى مى باشد، مشمول مالیات به نرخ 25 درصد خواهند بود.
و) مالیات بر درآمد اتفاقى: بر مبناى ماده 119 قانون مالیات هاى مستقیم «درآمد نقدى یا غیرنقدى که شخص حقیقى یا حقوقى به صورت بلاعوض و یا از طریق معاملات محاباتى و یا به عنوان جایزه یا هر عنوان دیگر از این قبیل تحصیل مى نماید، مشمول مالیات اتفاقى به نرخ مقرر در ماده 131 این قانون خواهد بود».
ز) مالیات بر جمع درآمد ناشى از منابع مختلف: بر پایه ماده 129 قانون مالیات هاى مستقیم «اشخاص حقیقى که در یک سال مالیاتى، نسبت به جمع درآمد مشمول مالیات خود از یک یا چند منبع از منابع باب سوم این قانون، کم تر از نرخ هاى مقرر در ماده 131 این قانون مالیات پرداخت نماید، مى باشد».7
براساس ماده 131 قانون مالیات هاى مستقیم «نرخ مالیات بردرآمد اشخاص حقیقى، با استثناى مواردى که طبق مقررات این قانون داراى نرخ جداگانه مى باشد به شرح زیر است:
1. تا میزان سى میلیون ریال درآمد، مشمول مالیات سرانه به نرخ 15 درصد.
2. تا میزان یکصد میلیون ریال درآمد، مشمول مالیات سالانه نسبت به مازاد سى میلیون ریال با نرخ 20 درصد.
3. تا میزان دویست و پنجاه میلیون ریال درآمد، مشمول مالیات سالانه نسبت به مازاد یکصد میلیون ریال به نرخ بیست و پنج درصد.
4. تا میزان یک میلیارد ریال درآمد، مشمول مالیات سالانه نسبت به مازاد دویست و پنجاه میلیون ریال به نرخ 30 درصد.
5. نسبت به مازاد یک میلیارد ریال درآمد، مشمول مالیات سالانه به نرخ 35 درصد مى باشد».8

سه ـ مالیات بر دارایى (ثروت)
مالیات بر دارایى یا ثروت، پنج فصل دارد. البته با اصلاحیه سال 1380، مالیات سالانه املاک، مالیات مستغلات مسکونى خالى و زمین هاى بایر حذف شده اند.9

---

1 . ترمینولوژى حقوق، ص 602.
2 . نک: مجموعه قوانین مالیات هاى مستقیم، مصوب 1381؛ جهانگیر منصور، قانون مالیات هاى مستقیم، 1380؛ سازمان امور مالیاتى کشور، قانون مالیات هاى مستقیم، مصوب 1380؛ غلامرضا حجتى اشرفى، قانون مالیات هاى مستقیم، تهران، انتشارات گنج دانش، 1381؛ دفتر تدوین و تنقیح قوانین و مقررات کشور، قانون مالیات هاى مستقیم، تهران، انتشارات دفتر معاونت، پژوهشى دفتر تدوین قوانین کشور، 1378، چ 2؛ جهانگیر منصور، قانون مالیات هاى مستقیم، مصوب 1377، انتشارات آگاه، چ 4، 1377.
3 . جهانگیر منصور، قانون مالیات هاى مستقیم، ص 83.
4 . جهانگیر منصور، قانون مالیات هاى مستقیم مصوب 1380، صص 58 و 59.
5 . همان، صص 59 و 60؛ سازمان امور مالیاتى کشور، قانون مالیات هاى مستقیم، ص 31.
6 . غلامرضا حجتى اشرفى، قانون مالیات هاى مستقیم، ص 51.
7 . همان، صص 102 و 103.
8 . همان.
9 . غلامرضا حجتى اشرفى، قانون مالیات هاى مستقیم، ص 177.